De oorsprong van thee in Nederland

Jan Huygen van Linschoten

Het was de Haarlemmer Jan Huygen van Linschoten die als eerste buiten China en Japan om, schreef over thee. Jan Huygen vertrok als jonge man naar Sevilla en later naar Lissabon. Daar werd hij de secretaris van de bisschop die later als Aartsbisschop van Goa en Damman (vanaf 1509 tot 1961 waren dit Portugese koloniën) werd benoemd. In Goa maakte Jan Huygen kennis met, zoals hij schreef:

‘heet water dat toebereydt is met een feecker pulver van een cruyt ghenaemt Chaa’

Jan Huygen van Linschoten heeft het hier over de tot poeder gemalen groene thee die je schuimend opklopt in water (wat we nu kennen als Matcha). Hij schreef dit toen hij weer terug in Nederland was en zich had gevestigd in Enkhuizen, in 1596. In die tijd had echter nog niemand in Nederland enig idee waar hij het over had. Thee was nog niet bekend in de Westerse wereld. 

De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC)

Toevalligerwijze was 1596 ook het jaar waarin de eerste Hollanders naar Azië voeren om daar handel te bedrijven. Er ontstonden al snel allerlei compagnieën die hierop insprongen en in 1598 vertrokken voor het eerst twee handelscompagnieën vanaf Texel naar China.
Vanaf dat moment begon de concurrentie heviger te worden, ook met de Portugezen, uitmondend in de slag bij Macau in 1600. In 1600 waren er veertien Nederlandse compagnieën met in totaal 65 schepen die elkaar beconcurreerden wat de prijzen voor peper en specerijen enorm opdreef. Dit resulteerde in de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in 1602.
Opmerkelijk is dat dit de eerste onderneming werd die uitsluitend eigendom was van aandeelhouders En datzelfde jaar ontstond de eerste aandeelhoudersmarkt ter wereld (de voorloper van de AEX), in Amsterdam. 

De eerste thee in Nederland

Hoe kwam uiteindelijk de eerste thee in Nederland terecht? Het is interessant te ontdekken dat deze datum exact bekend is. Op 2 oktober 1609 vertrok het schip ‘De Roode Leeuw met Pijlen’ onder leiding van admiraal Jacob Groenewegen, vanaf de eerste Nederlandse handelspost op het Japanse eiland Hirado (deze post werd later verhuisd naar Deshima)  via Bantam (op Java) om vervolgens op 21 juli 1610 te arriveren in de haven van Texel. Dit schip vervoerde de eerste thee (zowel als poeder als in de vorm van theebladeren) vanuit Japan naar het westen. 

De Portugezen waren eerder in Japan (zo was de thee in Goa terechtgekomen maar kennelijk nog niet naar Portugal verscheept) maar werden daar al snel geweerd omdat ze vooral bezig waren met het bekeren van de bevolking tot de orde van de Jezuïeten.

De Nederlanders waren niet bezig met bekering tot een geloof en wilden primair handel drijven. Dit sprak de Japanners veel meer aan en de volgende twee eeuwen deden de Japanners alleen zaken met Nederlanders. Aanvankelijk was dit vanuit Hirado en vanaf 1641  tot 1853 vanaf het kunstmatige eilandje Deshima. 

Zo waren het ook de Nederlanders die de eerste thee konden kopen en verschepen naar het Westen. Later gingen ook de Chinezen zaken doen met de VOC en deed ook de Chinese thee zijn intrede in Nederland. Opmerkelijk is dat de Japanse thee tien keer duurder was dan de Chinese thee. 

De Muiderkring, de ‘illustres te-potares'

Tussen 1615 en 1645 kwam er op het Muiderslot met grote regelmaat een select gezelschap samen vanuit de literatuur en muziek en zij noemden zichzelf de Muiderkring.
Gastheer was Pieter Corneliszoon Hooft en in het gezelschap zaten bekende namen zoals Constantijn Huygens, Joost van den Vondel, Hugo de Groot (ja, die van de boekenkist) en Bredero. Zij dronken tijdens hun culturele bijeenkomsten niet alleen wijn maar ook en vooral thee.

Zij noemden zichzelf dan ook de ‘illustres te-potares’, wat latijn is voor de ’Illustere theedrinkers’. Dit valt te lezen in een brief die Constantijn Huygens in 1640 schreef aan zijn goede vriend Caspar van Baerle. Hij besluit deze brief als volgt:

… Greetings also to the illustrious tea drinkers Hooft, Vossius, Carpenterius, Spex, drinking Tea as the day breaks and drinking Tea as the sun sets, between tea and thee greetings from me. 

Deze brief schreef hij in het Latijn en zelfs als je deze taal niet machtig bent (zoals ik), kun je het laatste gedeelte van de zin begrijpen en taalkundig waarderen:
‘… inter Te et Te a me saluta.'

’De Anatomische les van Chirurgijn Nicolaes Tulp

Er waren in die tijd meer bekende Nederlanders die fan waren van het nieuwe drankje. Je kent vast wel het bekende schilderij van Rembrandt van Rijn; De Anatomische Les uit 1632. De Chirurgijn die staat afgebeeld op dit schilderij is Nicolaes Tulp, in die tijd een autoriteit op het gebied van de geneeskunde. 
Deze man propageerde het drinken van thee op uitgebreide schaal omdat thee volgens hem heel goed voor je lichaam en geest was. Daar had hij natuurlijk gelijk in maar ook wordt verondersteld dat de man hierin niet helemaal objectief was. 

Hij verkondigde onder andere dat de (groene) Japanse thee veel beter was dan de Chinese theeën (die ook als oolong en zwarte thee verkocht werden). Het gerucht ging namelijk dat deze Nicolaes Tulp van de VOC behoorlijke sommen geld toegestopt kreeg.  De VOC, zijnde de enige verhandelaar van thee waarbij de Japanse thee tot tien keer meer opleverde dan de veel goedkopere Chinese thee. Hmm, in die tijd deden ze dus al aan dit soort smeergeldpraktijken?

De befte Tee komt uyt China

In 1652 ging Nicolaes Tulp als arts met pensioen en werd twee jaar later benoemd tot burgemeester van Amsterdam. In zijn navolging waren er diverse toonaangevende artsen die ook schreven over de geneeskrachtige eigenschappen van thee, waaronder Philippus Baldæus. 

Deze van oorsprong Vlaamse predikant ging in dienst van de VOC en was gestationeerd in o.a. Batavia, Malakka en Ceylon. In tegenstelling tot Nicolaes Tulp, meldde hij in zijn boek (wat verscheen in 1672, het jaar dat hij overleed) dat de thee uit China weliswaar veel minder duur was maar kwalitatief veel beter dan die uit Japan:

‘De befte Tee komt uyt China… De Tee is zeer verfcheyden, dierhalven ook van prijs ende waardye De Chinefche Tee overtreft in prijs ende waardye verre de Japanfche.. De goede en befte tee  heeft de reuke by na van verfch Hooy, doch wel zoo lieffelijk. Indien zy twee of drie maal warm water kan verdragen, en redelijk krachtigh blijft, ’t is een onfeylbaar teken dat zy van de befte soort is.’

Vanaf 1673 werd het drinken van thee steeds meer gemeengoed en zelfs zo populair dat Constantijn Huygens het volgende kwatrijn schreef:

In jongen en in Ouden
Is een gemeen gebreck,
Om middelmaet te houden 
Zijn s’ all’ al veel Té geck. 

Theedokter Bontekoe

Cornelis Bontekoe studeerde medicijnen in Leiden en publiceerde in 1678 een ‘tractaat’ over thee, koffie en chocolade. Bijzonder was dat hij dit schreef in het Nederlands en niet in het Latijn, wat in die tijd onder wetenschappers en medici gebruikelijk was. 

Hij schreef dat hij thee niet zag als hét wondermiddel wat goed voor alle kwalen was maar toch stak hij in zijn tractaat ook uitgebreid de loftrompet. Thee was in zijn ogen o.a. goed voor de mond en de keel, voor het bloed en de hersenen en zoveel meer. 

…. Defe drank is de ware herfenen drank, en dit kruyd ’t regte memorie kruyd’.

En hoeveel thee je dan moest drinken? Hij adviseerde te starten met acht of tien kopjes…. Twee maal per dag, dat was geen enkel probleem. Zou de goede man ook al bekend geweest zijn met de cafeïne die alle thee bevat en het effect daarvan op het lichaam? Dat vertelt het verhaal niet.

Thee in Engeland en de rest van Europa

Maar hoe en wanneer kwam thee dan in Engeland terecht Want tot de tweede helft van de 17e eeuw was thee, Europees gesproken, nog vooral een Nederlandse aangelegenheid. En hoe ontstond aan de andere kant van het Kanaal de beroemde theecultuur waarvan we hier in Nederland het fenomeen ‘high tea’ heden ten dage helemaal uit z’n context hebben getrokken? Daarover gaat mijn volgende blog! 

Bronnen: The Tale of Tea by George van Driem en Wikipedia